Endüstriyel Tasarım Açısından 20. Yüzyıl Ana Tasarım Hareketleri

Estetik, modern gibi terimleri kullanırken aklımızda canlanan betimlerin nasıl ortaya çıktığını ve ürün tasarımında nasıl göründüğünü çoğu zaman bilmiyoruz. Oteller veya lüks ofisler gibi ikonikleşmiş tasarımların sıkça tercih edildiği yerlerde bu tasarım dillerinin kullanıldığını görmek mümkün. Biraz da olsun bu tasarım hareketlerini tanıyabilmek için; Bauhaus’tan İskandinav tasarımına, Pop Art’tan Dada’ya 20. Yüzyılın ekolü olmuş akımları, okulları ve stüdyoları bu yazıda bulabileceksiniz.         

Sanat ve tasarımın bulunduğu her alanda olduğu gibi ürünleri ve tasarımcıları belirgin şekilde kategorize etmek mümkün değildir. Genel hatlarıyla ürünlerin hangi hareketin parçası olduğuna yazının içeriği ve görsel kolaj sayesinde aşina olabileceksiniz.

Not: Bu yazı içerik bakımından endüstriyel ürün tasarımı alanında 1970’li yıllara kadar doğmuş etkili tasarımcıları içermektedir. Günümüz tasarımcılarının büyük bir kısmını kapsamamakla birlikte önemli endüstriyel tasarımcılar konusunu altındaki hareketleri özlü bir şekilde açıklamak ve ürün görsellerinin kolajını yapmak için düzenlenmiştir.

1-Arts and Crafts Movement (El Sanatları Akımı) (1850-1920)

İngiltere’de Endüstri Devrimine karşı olarak doğmuş bir akımdır. Seri üretim malların kalitesizliği vurgulanmıştır. İşlevsel cisimleri güzelleştirmek, tasarımı işleve uydurmak gibi ilkelerle sanat ve endüstriyi birleştirmeye çalışmıştır. Bu akım beraberinde bireysel zanaatkarlık öngörülmüştür.

Anahtar isimler: William Morris (1834–1896), Walter Crane (1845–1915), William R. Lethaby (1857–1931), Arthur Heygate Mackmurdo (1851–1942), Philip Webb (1831–1915)

2-The Aesthetic Movement (Estetizm) (1860-1890)

Natüralizme tepki olarak doğan bu akım “sanat, sanat içindir” ilkesini savunur. Güzel olanın biçimsel yapısını temel alır ve düzeni koruyanı haklı kıldığı gibi düzen dışı etmenleri ezilmeye mahkum kılar. Entelektüel İngiliz grupları tarafından ortaya çıkarılan akım, sanatın derin anlamlardan ziyade güzel olmasını savunur.

Anahtar isimler: Charles Robert Ashbee (1863–1942), Archibald Knox (1864–1933)

3-Pentagram Design Group (1972)

1972’de bir tasarımcı zümresi tarafından Crosby/Fletcher tasarım stüdyosunun devamı olarak faaliyet göstermiş, Londra kuruluşlu bir tasarım firmasıdır. Pentagram grup; grafik tasarım, ürün tasarımı ve iç mimari alanlarında tanınmaktadır. Herkesin eşit hisseye sahip olduğu bu firmada bir yönetici yoktur.

Anahtar isimler: Charles Pierrepont Henry Gilbert(1861-1952), Kenneth Henry Grange(1929-), Mervyn Kurlansky(1936-)

4-Bauhaus (1920-1930)

Kuruluşun amacı kombine bir mimarlık, zanaat, güzel sanatlar akademisi olma yönündedir. Fonksiyonel, ucuz ve kalıcı ürünlerin ortaya çıkarıldığı bir stildir. Kurucusu Walter Gropius, sanatçıyı zanaatkarın yücesi olarak görmekteydi. Bu akımın bir sonucu olarak Temel Tasarım Dersi ortaya çıkmış ve küresel çapta pek çok mimarlık okulunda benimsenmiştir.

Anahtar isimler: Walter Gropius (1883–1969), Marianne Brandt (1893–1983), Ludwig Mies van der Rohe (1886–1969), Christian Dell (1893 – 1974), Wilhelm Wagenfeld (1900–1990), Marcel Breuer (1902–1981)

5-Dada, Anti Art, Anti Design (Karşı Sanat) (1966-1980)

İsminden anlaşıldığı üzere geleneksel sanatlara bir karşı çıkıştır. 1960’ların kavramsal sanatçıları tarafından, sanat pratiğinin dışındaki eserleri isimlendirmek için kullanılmıştır. Boş çerçeveler, renksiz resimler, sessiz müzik gibi fenomenler bu akımın ürünleridir. İlk hareket 19. Yüzyıl sonlarında yapılmış “Tutarsızlar”dır.

Anahtar isimler: Gianfranco Frattini(1926-2004), Paolo Lomazzi(1936-), Enzo Mari(1932-2020), Piero Gilardi(1942-)

6-Scandinavian Design (İskandinav Tasarımı) (1950)

Norveç, İsveç, Finlandiya gibi İskandinav ülkelerine özgü basit ve işlevsel bir tasarım dilidir. Art Nouveau ve Jugendstil’e rakip olabilmiş bir sanat tarzıdır. Yaygın olarak mobilya, dekorasyon, seramik ve cam alanlarında ürünler verilmiştir. İskandinav tasarımın altın çağında ortaya çıkmış ürünleri görmek hala mümkündür. Doğal malzeme, açık renkli ahşap, yün-keten ve minimalist görünüm ayırt edici özellikleridir.

Anahtar isimler: Jens Quistgaard (1919–2008), Arne Jacobsen (1902–1971), Tapio Wirkkala (1915–1985), Aino Aalto (1894 – 1949), Poul Henningsen (1894–1967), Eero Aarnio (1932-)

7-The Vienna Secession (1895-1905)

Secession, 1897 yılında kurulmuş bir Jugendstil sanat evidir. Art Nouveau ilişkili Avusturyalı ressam, grafik sanatçıları tarafından kurulmuştur. Avusturya Sanatçılar Derneğinin daha geleneksel tarzları desteklemesini protesto eden bazı sanatçıları istifa etmiştir. Resmi dergileri, son derece stilize grafik çalışmaları yayınlayan Ver Sacrum’dur(Kutsal Bahar).

Anahtar isimler: Josef Hoffmann (1870–1956), Koloman Moser (1868 – 1918), Otto Wagner (1841 – 1918), Gustav Klimt (1862 – 1918), Max Kurzweil (1867 – 1916), Wilhelm Bernatzik(1853 – 1906), Joseph Maria Olbrich (1867 – 1908)

8-Japonisme (Japonizm) (1850-1920)

Batının empresyonizmi üzerindeki Japon etkilerini ele alan bir incelemedir. Güzel sanatlar, mimari, heykel, sahne sanatları gibi pek çok alanda batıyı etkilemiştir. Dekorasyonda yeri büyüktür.

Anahtar isimler: Christopher Dresser (1834–1904), Edward William Godwin (1833-1886)

9-Art Nouveau (Yeni Sanat) (1880-1910)

Aslen mimaride çok etkili olmuş bir akımdır. Bitki hatları, dalgalı geçişler, doğal şekiller belirgin özellikleridir. Avrupa ve Amerikayı etkisine alan akım, barok dönemi abartılara da sahip olduğu için “Style Coup de Fovet”(Kamçı Vuruşu Stil), Style Anguille(Yılan Balığı Stil) gibi isimlerle de anılmıştır.

Anahtar isimler: Victor Horta (1861–1947), Henry Van de Velde (1863–1957), Emile Gallé (1846–1904), Antoni Gaudí (1852–1926), Louis Majorelle (1859–1926)

10-Art Deco (1919-1940)

Fransa’da Art Nouveau’den hemen sonra ortaya çıkmış akımdır. El emeğinden çok sanayi yapımını savunmaktadır. Keskin detaylar, simetriler ve gotik desenler Art Nouveau ile benzerdir. Ev dekorasyonu ve mobilya alanlarında oldukça fazla kullanılmaktadır.

Anahtar isimler: Alfonso Bialetti (1888 – 1970), Russel Wright (1904–1976), Eva Zeisel (1906–2011), Émile-Jacques Ruhlmann (1879 – 1933), Maurice Ascalon (1913–2003), Alexis de Sakhnoffsky (1901–1964)

11-Pop Art Design (1960)

”Pop Art” terimi ilk kez Londra’da yapılan “İşte Yarın” isimli bir sergide “Popüler Sanat” kelimesinin kısaltması olarak kullanılmıştır. Richard Hamilton’a göre “toplumun değişen değerlerini yansıtan sanatsal bir inanç”ı ifade etmektedir. Üretilmiş nesneleri bir sanat eseri gibi sunmuştur. Amerika ve İngiltere’de birbirinden bağımsız şekilde aynı zamanlarda ortaya çıkmıştır. Konserveler, ambalajlar, fast food ürünleri gibi hazır imgeler baskın şekilde kullanılmıştır.

Anahtar isimler: Joe Cesare Colombo (1930–1971), Harry Bertoia (1915–1978), Robin Day (1915–2010), Olivier Mourgue (1939- )

12-Glasgow School (1880-1929)

Art Nouveau akımının bir parçası olarak özgün Glasgow tarzını oluşturan bir İskoç okuludur. 19. Yüzyılda yaşanan ekonomik enflasyon sebebiyle Glasgow’u etkisine alan Art Nouveau’nun bir sonucudur. Nüfuzlu bazı sanatçı ve tasarımcılar okuldaki çalışmalarıyla Art and Crafts, Modern Art, Japonisme, Kelt Uyanışı türlerinin kaynaşmasını tanımlamıştır.

Anahtar isimler:  Frances MacDonald (1873 –1921), Charles Rennie Mackintosh (1868–1929), Margaret MacDonald (1864–1933)

13-İtalian Design (İtalyan Tasarımı) (1960-1970)

Mimar Luigi Caccia Dominioni tarafından “Tek kelimeyle, biz en iyisiyiz” şeklinde ifade edilmiş İtalyan tasarım biçimidir. “Tasarım” terimi İtalya’ya Sanayi Devriminin gelmesiyle ilişkilidir. Alfonso Bialetti tarafından 1993’te tasarlanan “moka pot” çığr açan örnek bir tasarımdır. Gucci, Armani, Prada, Fendi gibi dev moda tasarım markaları da İtalyan Tasarımının bir parçasıdır.

Anahtar isimler:  Angelo Mangiarotti (1921 – 2012), Gio Ponti (1891–1979), Marco Zanuso (1916 – 2001), Bruno Munari(1907–1998), Vico Magistretti (1920 – 2006)

14-Hochschule für Gestaltung: Ulm (Ulm Tasarım Okulu) (1953)

1953 kuruluşlu bir tasarım akademisidir. Döneminde Bauhaustan sonra profesyonel tasarımcılar için en önemli ekoldür. Yanlış yönetimler sonucu 1968’de kapatılmış ve kalan öğrencilerin mezun olabilmesi için Stuttgart Üniversitesinde Çevre Planlama Ulm Enstitüsü kurulmuştur. Braun şirketi için ses ekipmanı tasarımları, Lufthansa’nın görünümü ve Hamburg Hochbahn için yaptıkları trenler önemli başarılarıdır.

Anahtar isimler: Max Bill (1908 – 1994), Otl Aicher (1922 – 1991), Tomás Maldonado (1922 – 2018),  Alexander Neumeister(1941- )

15-Thonet Bentwood (1850)

Kendisi bükümlü ahşabı icat eden bir dolap üreticisi, ince marangozdur. İkonik tasarımlarından ahşap sandalyesini dünyanın her yerinde görmek mümkündür. Ahşabı sıcak buharda şekillendirerek zarif formlar vermesi temel başarısıdır. Geçmişin masif-ağır tasarımlarından konforlu, zarif tasarımlara geçişi sağlamıştır.

16-Modernism (1910-1939)

Fransız kökenli akım; sanat, tasarım, edebiyat akımlarının geçiciliğine dikkat çekmektedir. Geleneksel olan her şeyin kırılması gerektiği düşüncesiyle icat edilmiş bir kültürdür de denebilir. Bu isyankar akım; Avrupa’nın uyuşukluğu, yapaylığı ve kayıtsızlığı üzerine epey gitmiştir. Modernizmle ilişkilendirilen felsefi akım Nihilizmdir.

Anahtar isimler: Eileen Gray (1878–1976), Frank Lloyd Wright (1867–1959), Charlotte Perriand (1903–1999), Carlo Scarpa (1906–1978), Le Corbusier (1887–1965)

17-Studio Alchimia (1976-1980)

Milano kökenli Alessandro ve Adriana Guerriero tarafından kurulmuş, “var olmayan bir şeyi somutlaştırmak” amacını güden bir stüdyodur. Değersiz metalleri altın-gümüş gibi kullandıkları mobilya uygulamaları vardır. Post-radikal Avangard bir tarzı vardır.

Anahtar isimler:  Ettore Sottsass Jr. (1917 – 2007), Michele De Lucchi (1951- ), Andrea Branzi (1938- ), Paola Navone (1950- ), Trix & Robert Haussmann

18-Memphis Group (1980-1987)

Post modern tarzda mobilya, aydınlatma, kumaş, seramik objeler tasarlayan İtalyan tasarım grubudur. Asimetrik şekiller, egzotik tarzlar; plastik, laminant ve terazzo malzemeler genel karakteristiğidir. 11 Aralık 1980 akşamı bir grup genç tasarımcı Bob Dylan’ın şarkısını dinlerken grup kurulmuştur. Memphis ismi de Bod Dylan’ın şarkısından gelmektedir.

Anahtar isimler:  Alessandro Mendini(1931 – 2019), Marco Zanuso (1916 – 2001), Shiro Kuramata (1934–1991), Michael Graves (1934 – 2015), Michele De Lucchi (1951- )

19-Universal Design (Evrensel Tasarım) (1989)

Ürünlerin ve yapıların; yaşlı, engelli ve diğer durumları düşünülerek tasarlanmasıdır. Engelsiz tasarım konseptinden farklı olarak uyarlanabilir-yardımcı teknolojiden ortaya çıkmış ve estetiği de bu unsurlarla birleştirmeyi hedeflemiştir. Tekerlekli sandalye rampaları ve görme engelli kılavuzları tasarım örnekleridir.

Anahtar isimler: Ronald Mace (1941 – 1998)

20-Jugendstil (Jugend Tarzı) (1895-1905)

Jugendstil, aslen almanca konuşulan ülkelerdeki Art Nouveau’nun bir türüdür. İsmini Jugend(gençlik) dergisinden almaktadır. Art Nouveau’dan farklı olarak Alman usulünde nizamlılık, simetriklik, akıcılık görülmektedir. Daha sonra Bauhaus’u etkileyecek detaylara sahiptir.

Anahtar isimler: Henry van de Velde( 1863 – 1957), Joseph Maria Olbrich (1867 – 1908), Peter Behrens (1868 – 1940), Bernhard Pankok (1872 – 1943), Richard Riemerschmid (1868 – 1957)

21-Mid Century Modern (Yüzyıl Ortası Modern) (1945-1959)

2. Dünya Savaşı sonrası çıkmış, modern estetiği kullanan; temiz, basit, süssüz bir tür Amerikan tasarım akımıdır. Sadelik yönünden İskandinav tasarımına benzer. Seramik ve çömlek üreticileri yoğun bir şekilde kullanmıştır. “Form fonksiyonu takip eder” prensibini benimsemiş, fonksiyonun önemini vurgulamıştır. Almaya’daki Bauhaus’un bu akım üzerindeki etkisi oldukça fazladır. Anahtar isimler: George Nelson (1908–1986), Greta von Nessen (1898–1975), Lilly Reich (1885–1947), Gio Ponti (1891–1979), David Rowland (1924–2010), Herbert Hirche (1910–2002), Gaby Schreiber (1916–1991)

22-De Stijl (Tarz) (1917-1928)

Kurucusu Theo van Doesburg’un yayımladığı dergisiyle aynı ismi paylaşan akım, bir grup Hollandalının sanatsal çalışmalarını belirtmektedir. Karakteristik olarak basit renkler, formlar ve düz çizgilerle ifade edilir. Grubun çalışma temelini Neoplastikizm oluşturmaktadır. Savunucuları “saf soyutlamayı” kullanmaktadır.  

Anahtar isimler:  Gerrit Rietveld (1888–1964), Sophie Taeuber-Arp (1889–1943), Theo van Doesburg (1883–1931), Mart Stam (1899–1986)

23-Constructivism (Konstrüktivizm) (1920-1930)

Geometrik düzenleri temel alan; endüstriyel malzemelerin kullanıldığı bir Rus sanat akımıdır. Konstrüktivist tasarımlar Modern Mimarlığı etkilemiştir. Çağdaş teknikler ve yenilikçi kompozisyonlarla makine ve insan bilincini sentezlemeye çalışmıştır. Kübizm ve Fütürizmden etkilene hareket, Rusya’da Ekim Devrimi ile büyük kitlelere ulaşmıştır.

Anahtar isimler:  Vladimir Tatlin (1885–1953), Antoine Pevsner (1886–1962), László Moholy-Nagy (1895–1946), Hermann Glöckner (1889–1987), Alexander Rodchenko (1891–1956), Moisei Ginzburg (1892-1946), architect (1892–1946), Lyubov Popova – (1889–1924)

24-Streamline Moderne (Akışkan Çizgisellik) (1870-1939)

Kendini yumuşak geçişler, yuvarlatılmış köşelerle belli eden akım; Art Deco ve Fütürizmle anılmaktadır. Akımın sonucu olan endüstriyel ürünler hala kullanılmaktadır. Fransa’da bu akıma “Paquebot Tarzı”(okyanus gemisi) denilmiştir. Akıcı eğriler bazen aeorodinamiğe bazen de denizcilik unsurlarına işaret etmiştir.

Anahtar isimler:  Henry Dreyfuss (1904 – 1972), Raymond Loewy (1893–1986), Norman Bel Geddes (1893 – 1958)

25-Postmodern Architecture (Postmodern Mimari) (1959)

Uluslararası tarzda Modern Mimarinin formalite ve çeşitlilik eksikliğine tepki olarak çıkmış bir stildir. Doksanların sonunda Yüksek Teknoloji Mimarisi, Neo-fütürizm, Yapısökümcülük gibi eğilimlere bölünmüştür. Mies van der Rohe kendi modern mimarisi için ünlü sözü “az, çoktur”(less is more)u bu bağlamda söylemiştir. Modernizmin tersi bakış açısıyla; üsluplar çarpışır,  kendi içinde biçim anlayışı ortaya çıkar.

Anahtar isimler: Michael Graves (1934–2015), Hans Hollein (1934–2014),  Robert Venturi (1925–2018), Zaha Hadid (1950- 2016),  Frank Gehry (1929- )

26-Ergonomi Design Gruppen (Veryday) (1969)

2012’de ismini “Veryday” olarak değiştirmiş İsveçli bir endüstriyel tasarım danışmanlığı şirketidir. 240’dan fazla tasarım ödülü alan şirket, BusinessWeek 2008 önde gelen tasarım ajansları dalında 4. olmuştur. 2014’de Red Dot “yılın tasarım ekibi” ödülünü almıştır. Şirket; spordan inşaata, araç tasarımından elektroniğe çok çeşitli alanlarda ürün geliştirmektedir.

 Anahtar isimler:  Maria Benktzon(1946- ), Sven-Erik Juhlin(1940- ), Henrik Wahlforss(1939 – 2015)    

27- Contemporary Industrial Design (Çağdaş Endüstriyel Tasarım)

Modern tasarımdan sonra gelmekle beraber, modern tasarım anlayışından daha sıcak elemanlar kullanılır. Modern tarzdaki gibi sadelikten güç almaktadır. Karşıtlık, geometri ve çizgi unsurları kullanılmaktadır. Teknolojik araçlarla ve teknolojik araçların üzerine tasarımlar dönemde yaygınlaşmıştır. 70’lerde postmodernizmin yükselmesiyle birlikte doğmuştur fakat o dönemlerde yalnızca başka türlerin sentezi şeklindedir.

Anahtar isimler: Kenneth Grange (1929- ), Hartmut Esslinger (1944- ),  Jasper Morrison (1959- ), Marcel Wanders (1963- ), Tom Dixon (1959- )

28-Deutscher Werkbund(Alman Sanatkarlar Derneği) (1907-1935)

Werkbund; devlet destekli, üretici-tasarımcı aracılığı yapan bir dernektir. Sanatçı, mimar, tasarımcı ve sanayicileri buluşturan organizasyon,  “Vom Sofakissen zum Städtebau” (koltuk minderlerinden şehir inşasına kadar) sloganıyla çok çeşitli alanlara ürün vermiştir. Yıllar içinde aynı isimle anılan bir tasarım ekolü olmuştur. Özellikle ilk dönemlerinde Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere ile endüstri ürünleri alanında rekabet içindeydi.          

Anahtar isimler: Bruno Paul (1874 – 1968), Joseph Maria Olbrich (1867 – 1908), Richard Riemerschmid (1868 – 1957), Hermann Muthesius (1861 – 1927)